Inleiding
Uit onderzoek blijkt dat tussen de 80 en 90% van gezonde ‘normale’ mensen, één of meer lichamelijke klachten per week heeft. De meest voorkomende klachten zijn:
- gewrichtsklachten
- rugpijn
- hoofdpijn
- vermoeidheid
- pijn op de borst
- pijn in armen of benen
- buikpijn en duizeligheid
Lang niet altijd gaat iemand met een lichamelijke klacht naar de dokter. De klacht is bijvoorbeeld na enkele uren of dagen alweer verdwenen. Meestal weten we zelf ook wel wat de oorzaak is van de klacht.
Weinig mensen gaan naar de dokter als ze buikpijn hebben, als ze te veel hebben gegeten of als ze hoofdpijn hebben na een drukke dag.
De meeste lichamelijke klachten zijn onschuldig. Met onschuldig bedoelen we dat er geen ernstige lichamelijke ziekte of afwijking aanwezig is. Lichamelijke overbelasting en stress zijn de meest voorkomende oorzaken van ‘onschuldige’ lichamelijke klachten.
Betekent stress dat de klacht ‘psychisch’ is?
Sommige mensen voelen zich niet serieus genomen als de dokter zegt, dat stress misschien de oorzaak is van hun lichamelijke klacht. Het lijkt dan of de dokter bedoelt, dat de klacht is ingebeeld of dat men zich aanstelt.
Het komt nogal eens voor, dat dit het begin is van een lange zoektocht naar de lichamelijke oorzaak van de klacht. Feitelijk is het onjuist om te stellen dat er lichamelijk ‘niets’ aan de hand is.
Als mensen stress hebben, gaat dit altijd gepaard met lichamelijke reacties. Dit zijn echter geen lichamelijke ‘afwijkingen’ of ‘ziekten’, zoals een hernia of een virusinfectie.
Om die reden zeggen dokters nog wel eens dat er lichamelijk niets aan de hand is. Mensen kunnen zich ook onbegrepen voelen, doordat er geen gevoelens zijn van stress en spanning.
Lichamelijke reacties op stress kunnen voorkomen, zonder dat we daar erg in hebben en zonder dat we ons (bewust) gestresst voelen.
Wat is stress?
Stress betekent letterlijk spanning. Stress brengt het lichaam in een staat van paraatheid. Stress zorgt ervoor dat het lichaam zich gereed maakt voor actie:
- de hartslag neemt toe
- de ademhaling wordt sneller
- de spieren spannen zich aan
Deze lichamelijke reacties worden in gang gezet door het hormoon adrenaline. Door deze voorbereiding kunnen we bedreigingen die op ons afkomen, weerstand bieden. Dit wordt ook wel ‘fight or flight reponse’ (vecht- of vluchtreactie) genoemd.
Stress zorgt ervoor dat iemand hard wegrent als hij achterna wordt gezeten, of op scherp staat als hij iets moeilijks moet doen. Als de dreiging of moeilijke klus voorbij is, keert het lichaam terug naar zijn gewone staat. Dit ervaren we als opluchting: de spanning glijdt van ons af.
Mensen reageren niet alleen met stress op ‘werkelijke’ gevaren, zoals een auto die op ons afkomt. Wij reageren ook op gevaren die nog niet hebben plaatsgevonden, gevaren die we verwachten. Het idee van te laat komen, een examen doen of het werk niet afkrijgen, is al voldoende reden om stress te krijgen. Het nadeel hiervan is dat het lichaam zich voorbereidt op actie zonder dat dit nodig is. De energie hoopt zich dan op in het lichaam. Dit merken we doordat we ons ’s avonds bijvoorbeeld moe en uitgeput voelen, zonder dat we die dag lichamelijk heel actief zijn geweest.
Stress die lang aanblijft, wordt ‘ongezonde stress’ genoemd. Stress wordt uitgelokt door een stressor. Een stressor kan van alles zijn, zoals:
- een ingrijpende gebeurtenis
- kleine dagelijkse irritaties, zoals de file
- piekeren over een lichamelijke klacht of over de toekomst
Een stressor leidt niet bij iedereen tot dezelfde stressreactie. De hoeveelheid stress die men ervaart, is onder andere afhankelijk van hoe men denkt over de stressor en of men mogelijkheden ziet hier iets tegen te doen.
Mensen reageren niet alleen met stress tijdens het optreden van de stressor. De stressreactie kan ook plaatsvinden als de stressor voorbij is en de spanning vermindert. Een bekend voorbeeld hiervan is hoofdpijn die optreedt in het weekend of aan het begin van de vakantie.
Gezonde en ongezonde stress
Stress heeft geen negatieve bijwerkingen, zolang:
- de ervaren spanning in goede verhouding staat tot de uitdaging
- iemand de controle heeft
Er zijn zelfs aanwijzingen dat zulke stress een positief effect heeft op de gezondheid. Iedereen kent dagelijks momenten van stress.
Langdurige stress zonder herstel is echter wel ongezond. Langdurige stress geeft door voortdurende aanspanning van spieren bijvoorbeeld hoofd-, nek- en rugklachten. Dit komt doordat spieren dan onvoldoende tijd krijgen om te herstellen. De spieren verzuren en gaan pijnlijk aanvoelen. Dit proces kan ook ’s nachts optreden. Bij het opstaan, voelt men zich dan stram en stijf.
Ook andere pijnklachten kunnen optreden, doordat de vermoeide spieren onvoldoende stabiliteit geven aan gewrichten.
Ook klachten zoals duizeligheid, eczeem, darmklachten en hartklachten kunnen een gevolg zijn van langdurige stress. Met andere woorden, ‘gezonde’ stressreacties kunnen leiden tot lichamelijke klachten als ze (te) lang aanhouden. Hieronder leest u welke reacties kunnen optreden bij kortdurende en langdurige stress.
Kortdurende stress
- aanspannen van spieren
- dieper ademhalen
- alertheid
- schrikreactie
- verwijding van pupillen
- toename van polsslag
- afname bloedtoevoer naar darmen
- afname bloedtoevoer naar hersenen
- verminderde activiteit immuunsysteem
Langdurige stress
- hoofd-, nek-, en rugklachten, stijfheid bij opstaan
- hyperventilatie
- slapeloosheid
- koude handen en voeten
- wazig zien, dubbel zien
- hoge bloeddruk, hartklachten
- maag- en darmklachten
- duizeligheid
- vatbaarheid voor ziekten en infecties
De negatieve spiraal van stress en lichamelijke klachten
De lichamelijke reacties die optreden bij stress kunnen soms bezorgdheid en irritaties oproepen. Irritaties kunnen mensen hinderen bij het uitvoeren van hun taken. Door hoofdpijn bijvoorbeeld bent u minder geconcentreerd en daardoor kunt u uw werk minder goed doen.
Ook het lang aanhouden van de klacht kan tot ongerustheid leiden. U kunt zich afvragen: ‘hoe lang zal het nog duren?’ en ‘gaat dit ooit nog over?’ Zulke gedachten en irritaties kunnen tot ‘nieuwe’ stressreacties leiden. Zo ontstaat er een negatieve spiraal van stress, lichamelijke klachten en stress. Het gevolg hiervan is het optreden van langdurige stress.
Het is zelfs mogelijk dat de oorspronkelijke stressor allang verdwenen is, maar dat de lichamelijke klachten die erop volgden een ‘nieuwe’ stressor vormen. Hieronder staat een voorbeeld van zo’n situatie.
Voorbeeld
Als gevolg van een reorganisatie op zijn werk, kreeg dhr. J. last van stress. Hierdoor ontstonden geleidelijk klachten van rugpijn. Toen de reorganisatie voorbij was, bleek deze een gunstige afloop te hebben voor dhr. J. Dit voelde hij als een grote opluchting. Inmiddels heeft dhr. J. echter nog steeds last van zijn rug. Hij maakt zich hier flinke zorgen over. De reorganisatie op het werk van dhr. J. is hier te beschouwen als de oorspronkelijke stressor. De bezorgdheid van dhr. J. over de rugpijn is te zien als de nieuwe stressor.
Deze opeenvolging van stressreacties kan aanleiding geven tot een misverstand. Mensen denken vaak dat stress geen rol speelt bij de lichamelijke klacht, omdat zij bij stress denken aan de ‘beginstressor’. Als de ‘beginstressor’ voorbij is, denken mensen al snel dat hun stress voorbij is. Nieuwe stressoren die volgen op de lichamelijke klachten, worden daarom vaak niet als zodanig herkend.
Gevolgen van langdurige stress
Door langdurige stress heeft het lichaam weinig tijd om te herstellen. De stressoren blijven te lang bestaan, of volgen elkaar te snel op, waardoor het lichaam uitgeput raakt. Iemand kan vatbaarder worden voor ziekten en infecties, doordat de weerstand afneemt.
Het voortdurend aanspannen van spieren kan leiden tot klachten, zoals chronische hoofdpijn en rugpijn. De klachten kunnen ook leiden tot gedrag dat voor nieuwe problemen zorgt.
Hierbij kunt u denken aan veel medicijngebruik en het verminderen van lichaamsbeweging. Naast stress, spelen bij klachten die lang duren, vaak ook andere factoren een rol. De klachten kunnen ‘een eigen leven’ gaan leiden.
Hoe weet ik nu of mijn lichamelijke klacht een gevolg is van stress?
Of stress de oorzaak is van uw lichamelijke klacht(en), kan niet met een eenvoudige test worden aangetoond. Wel kan worden gezocht naar aanwijzingen hiervoor. Eerst moet uitgesloten worden, dat de lichamelijke klacht het gevolg is van een lichamelijke ziekte of afwijking.
Vooral als er geen duidelijke lichamelijke ziekten of afwijkingen worden gevonden, kan het zijn dat stress een rol speelt. Een belangrijke aanwijzing hiervoor, is het tegelijk optreden van verschillende klachten, zoals:
- continu aanwezige rugpijn
- regelmatig hoofdpijn
- stijfheid bij opstaan
- moeheid
Met de DRAM-vragenlijst kunt u zelf eenvoudig onderzoeken of dit bij u het geval is. Een hoge score op de DRAM betekent dat u stress ervaart en dat het risico groot is, dat de klachten aanwezig blijven als u de stress ongemoeid laat. De DRAM-vragenlijst staat beschreven in de informatiefolder ‘Van acute naar chronische rugklachten’.
Het optreden van klachten tijdens of na een ‘stressor’ is een belangrijke aanwijzing dat stress een rol speelt. Het bijhouden van een dagboek kan een goed hulpmiddel zijn om zo’n verband te ontdekken. Soms is het nuttig om een tijdsbalk te maken over een wat langere periode, bijvoorbeeld tien jaar, vooral als er een geleidelijke toename van de spanning is geweest. Aan de ene kant van de balk noteert u uw lichamelijk welbevinden. Aan de andere kant van de balk noteert u hoe uw leven er op die momenten uitzag.
In samenwerking met
Dr. A.A. Vendrig (auteur)
Drs. T. Dijkhorst (consulent)
Dr. P.F. van Akkerveeken (consulent)
Bronnen
- NHG Standaard Somatisch onvoldoende verklaarde Lichamelijke klachten 2013